1. Heilige familie met de papegaai
Even rust, denkt Maria, terwijl ze liefdevol door Jezus’ haar gaat. Alert kijkt ze je aan. Die rust is tijdelijk, want de guitige blik van Jezus zit vol ondeugendheid. De twee vormen de kern van dit schilderij. Letterlijk, want Rubens wachtte zo’n 20 jaar alvorens hij het werk uitbreidde met Jozef, een populaire papegaai en een zomerlandschap. Rubens schonk het werk in 1633 aan het Sint-Lucasgilde, zijn beroepsvereniging. Wilde hij een grootser werk cadeau doen dan eentje met enkel Maria en Jezus? In ieder geval was de mode ondertussen veranderd. Rubens geeft Maria een hippere jurk. Ook Maria’s kapsel krijgt een make-over: de losse haren worden opgestoken. Na Rubens’ dood wordt bovenaan nog een strook toegevoegd.
Al die aanpassingen en uitbreidingen maken de restauratie complex: verschillende verfmengsels, hout dat elkaar tegenwerkt, blauwe en rode verf die verkleurd is. En dat allemaal onder dikke lagen vergeelde en gecraqueleerde vernis. Ondanks eerdere restauraties, was het werk in 2012 dringend toe aan een opknapbeurt. Sinds 2014 is het intieme tafereel weer helemaal zoals Rubens het bedoelde.
2. Epitaaf van Nicolaas Rockox en zijn echtgenote Adriana Perez
Rijke mensen kunnen in de 17de eeuw een eigen grafkapel laten bouwen in grote kerken. Zo ook Nicolaas Rockox, burgemeester van Antwerpen. Zijn kapel in de afgebroken Minderbroederskerk krijgt een hoogst persoonlijk en emotioneel beladen schilderij, een drieluik. En wie is de aangewezen man om voor Rockox en zijn Spaanse echtgenote zo’n epitaaf te schilderen? Boezemvriend Rubens, uiteraard. Het echtpaar kiest als centraal thema het Bijbelverhaal waarin Thomas het moeilijk heeft om te geloven dat Christus lichamelijk echt kon verrijzen.
De mooi gespierde Christus maakte dat restauratrice Eva van Zuien twee jaar met plezier aan het schilderij werkte. Ook al moest ze zich door lagen vernis en oud restauratiemateriaal ploegen. Daaronder bleek het oorspronkelijke verfoppervlak gelukkig in opvallend goede staat. Dat Rubens zijn vriend door en door kende, spreekt nu meer dan ooit uit het levensechte portret dat hij hier schilderde voor een zijluik.
3. Erepoort van de Munt
De Rubensverzameling van het KMSKA bevat meer dan enkel religieuze taferelen. Want Rubens was ook meer dan een schilder alleen. Als de Spaanse koning Kardinaal-Infant Ferdinand aanstelt als de nieuwe machthebber van de Spaanse Nederlanden moet die zich overal eens komen voorstellen. Zo ook in Antwerpen, in 1635. De stad wordt opgepoetst en rijkelijk versierd en krijgt een erepoort, die Rubens ontwerpt. De hele symboliek van de poort met zijn vele mythologische figuren verwijst naar geld, en het delven van goud en zilver, zoals in de Peruaanse berg die Rubens centraal stelt. De rijkdom van het Spaanse imperium hing er nogal van af.
De rijkdom van Rubens’ ontwerp zat dan weer verborgen onder vernislagen dikker dan de verflaag mét vuil ertussen, en overschilderingen. Weg kleur, weg tekeninglijnen. De verf zelf was hier en daar omhoog aan het komen. Jill en Ellen Keppens halen de gele verniskoek en opstuwingen weg. Komen tevoorschijn: vingerafdrukken van Rubens in de verf en fijne details die Rubens in enkele streken weet te vatten. Zoals een klimmende salamander. Of een lijntekening van een leeuwenkop.
4. Minerva overwint de Tweedracht
De Engelse koning Charles I vraagt Rubens in 1621 om een plafond van het nog te bouwen Banqueting House te vullen met negen schilderijen. Hiervan bezit het KMSKA één van de voorbereidende schetsen in olieverf waarop Minerva, de Romeinse godin van de wijsheid, de Onwetendheid verslaat. In de 19de eeuw haalt men het hout weg waarop Rubens de schets schilderde, om het te vervangen door doek. In de jaren 1950 vervangt men het doek dan weer door spaanderplaat. En dit telkens met behulp van papier als tijdelijke drager voor de verf. Dit bevestigt het nieuwe onderzoek dat de restauratie ondersteunde.
De figuren doorstonden al deze hachelijke ondernemingen goed, de lucht errond minder. Restaurator Titania Hess vulde de lucht waar mogelijk aan. Dit gecombineerd met het weghalen van, jawel, lagen vergeelde vernis, én lelijke overschilderingen, geeft opnieuw de wervelde compositie die Rubens voor ogen had.
5. Epitaaf van Jan Michielsen en zijn vrouw Maria Maes
Net als Nicolaas Rockox kon Jan Michielsen zich een eigen grafmonument veroorloven, mét een schilderij van Rubens, en dat in de Kathedraal. Het middenpaneel van dit drieluik toont meteen waar de barok in uitblonk: het tonen en uitlokken van emotie. Het bleke lichaam van Christus is omringd door zijn vaste entourage aan diepbedroefde metgezellen. Niet in het minst zijn moeder.
Jammer genoeg zat ook hier alle emotie weggemoffeld onder vergeelde vernis. Restauratoren Eva van Zuien, Jill en Ellen Keppens vinden echter meer dan tranen als ze de dikke smurrie weghalen. Intense kleuren lichten op, aanpassingen worden zichtbaar. Immers, zowel op de zijluiken als op het middenpaneel paste Rubens zijn compositie aan, zo vertellen scans. Dat Christus bijvoorbeeld eerst meer bedekt was, geeft inzicht in het schilderproces. Verschillen in de verftoetsen geven aan dat allicht meerdere medewerkers aan het drieluik werkten.
Met dank aan
Heilige Familie met de papegaai van Peter Paul Rubens en Epitaaf van Nicolaas Rockox en zijn vrouw Adriana Perez zijn gerestaureerd met de financiële steun van het Fonds Baillet-Latour.