Een befaamd Rubensschilderij van het KMSKA staat bekend als Het ongeloof van Thomas. Die titel is wijdverspreid, maar de apostel Thomas is nergens te bespeuren!
DOOR KOEN BULCKENS
Kunstenaars voorzagen hun werk pas vanaf de 19de eeuw van een titel. Voordien verwees men in inventarissen, contracten en brieven naar kunstwerken aan de hand van het voorgestelde onderwerp, vaak een Bijbels of mythologisch verhaal. Van een groot aantal oude kunstwerken beschikken we niet over een eigentijdse beschrijving. Kunsthistorici trachten in zo’n geval te achterhalen door welke tekst de kunstenaar zich liet inspireren en stellen op basis van hun bevindingen een titel voor. Bij bekende thema’s vormt dit geen probleem, maar in sommige gevallen is het achterhalen van het onderwerp minder evident.
Vinger in de wonde
Op het centrale paneel van dit drieluik, dat hing in de grafkapel van Nicolaas Rockox en zijn vrouw Adriana Perez in de Antwerpse minderbroederskerk, toont Christus zijn stigmata aan drie verbaasde mannen. De compositie stond lang bekend als ‘het ongeloof van Thomas’, een verhaal uit het Johannesevangelie (20:26-29). Christus verscheen voor de apostelen, maar een van hen, Thomas, was toen afwezig. Hij geloofde zijn collega’s niet toen zij hem hierover vertelden. Een week later verscheen Christus opnieuw, nu wel in het bijzijn van Thomas. Thomas zag de stigmata, voelde eraan en herkende Christus, waarop die tegen hem zei: ‘Omdat je me gezien hebt geloof je? Gelukkig zijn zij die zonder gezien te hebben toch tot geloof komen.’
Lang werd verondersteld dat de jonge apostel vooraan in het Rubensschilderij Thomas was, maar er ontbreekt een cruciaal element uit zijn verhaal. Op alle andere gekende voorstellingen van de ongelovige apostel, bijvoorbeeld het bekende schilderij van Caravaggio, steekt Thomas zijn vinger in de wonde in Christus’ zij.
Jezus’ lievelingen
Rubens beeldde dus een andere episode uit. Maar welke? Om dat te achterhalen moeten we de apostelen identificeren. De man in het midden is zeker Petrus: zijn ronde baard en fysionomie sluiten nauw aan bij traditionele voorstellingen van hem. Voor de twee andere apostelen stelde de Nederlandse kunsthistorica Mireille Madou in 2017 een nieuwe identificatie voor. De jongeman op de voorgrond zou Johannes zijn. Rubens gebruikte hetzelfde model in De kruisafneming, een opdracht waarin mecenas Rockox ook een belangrijke rol speelde. De man achterin is waarschijnlijk Jacobus, de broer van Johannes. Deze drie apostelen waren Christus’lievelingen. Ze waren getuige van verschillende van zijn mirakels én van zijn verrijzenis.
Het Nieuwe Testament heeft het niet over een verschijning van de verrezen Christus aan Johannes, Petrus en Jacobus alleen. Mogelijk had Rubens de eerste verschijning aan de apostelen, zonder Thomas, in gedachten en beeldde hij enkel de drie voornaamste af.
De verrezen Christus was een gangbaar onderwerp in epitaafstukken. Het was een voorafschaduwing van de wederopstanding aan het einde der tijden. De opdrachtgevers op de zijluiken zouden door hun vroomheid uit de doden opstaan, net als Christus.
Dit artikel verscheen eerder in het herfstnummer van ZAAL Z.